Ten geleide

Frank van Ree heeft gedurende zijn werkzame leven als psychiater stelselmatig in woord en geschrift verantwoording afgelegd over wat hij deed en dacht. Tegen het eind van de vorige eeuw vroeg hij mij een ten geleide te schrijven bij een van zijn boeken, Vrijheidsstrijd, verzet en terrorisme. Het was een verslag van zijn begeleiding als vertrouwensarts, in de jaren zeventig, van een drietal in Nederland gedetineerde leden van de Rote Armee Fraction, een van oorsprong Marxistische Duitse terreurgroep. Het boek was meer dan een verslag. Frank van Ree zette het terrorisme van de RAF af tegen de wijze waarop ideeën van mensen over oorlog en discriminatie worden gevormd en aan elkaar overgedragen. Hij trok parallellen tussen de reacties van jongeren ten tijde van de Tweede wereldoorlog en in de jaren daarna, bijvoorbeeld tegenover de oorlog in Vietnam. Hij schroomde daarbij niet bij zichzelf na te gaan hoe hij zelf in de loop van de jaren had gestaan tegenover geweld, terreur en discriminatie. Frank van Ree trok een indringende conclusie: Bestrijding van discriminatie en waakzaamheid tegen het overdragen van oorlogsdenken aan de volgende generatie kunnen bijdragen aan oorlogspreventie.

We zijn nu tien jaar verder. In de afgelopen jaren is het terrorisme weer opgelaaid. Daartegenover is een War on Terror uitgeroepen. In een aantal gebieden in de wereld zijn burgeroorlogen uitgegroeid tot internationale conflicten. Elders heeft buitenlandse militaire interventie bestaande conflicten doen escaleren tot oorlogen met zeer grote aantallen slachtoffers. Op het internationale toneel vindt politieke verharding plaats, niet meer tussen communisme en kapitalisme, tussen Oost en West, maar tussen cultureel-politieke identiteiten van Noord en Zuid. Die identiteiten zijn niet geografisch bepaald, maar doorkruisen nationale grenzen. Dat wordt vergemakkelijkt door de economische en technologische globalisering, die vooral na de Koude Oorlog een grote vlucht kon nemen. Het heeft geleid tot nieuwe ideologische tegenstellingen tussen en binnen naties. Die tegenstellingen hebben het onderlinge begrip tussen mensen en groepen met een verschillende achtergrond en met verschillende ideeën niet bevorderd. Integendeel, wederzijds onbegrip en wantrouwen nemen toe, discriminatie van minderheden evenzeer. Vrees voor terreur heeft geleid tot een steeds luidere roep om veiligheid en tot methoden van bescherming die de kloof tussen groepen verwijden. Het is deels rationeel en begrijpelijk, maar de effecten zijn vaak contraproductief.  Beleid gericht op het voorkomen van terroristische aanslagen heeft geleid tot aantasting van privacy en tot nieuwe vormen van discriminatie. Bovendien blijkt dergelijk beleid zelf ook weer te ontaarden in een ideologie: die van de nationale veiligheid, waarvan de betekenis die van andere waarden – recht, vrijheid en non-discriminatie – gaat overheersen. Daardoor wordt het voeren van oorlog weer een kans geboden en worden schendingen van mensenrechten van vermeende tegenstanders gemeengoed. Op deze wijze is een spiraal van wederzijds onbegrip ontstaan, die gemakkelijk escaleert in haat en geweld.

Frank van Ree heeft het betoog uit zijn eerder, hierboven genoemde boek geactualiseerd tegen de achtergrond van de ontwikkelingen van het laatste decennium. Daarvan getuigt de titel van het boek dat voor U ligt: Rond de 'War on Terror'. Het ligt voor de hand dat hij in dit boek dieper is ingegaan op een aantal specifiek politieke vragen rond oorlog en terreur. Maar zijn betoog graaft dieper. Van Ree schetst uitgebreid hoe verschijnselen als discriminatie en oorlogsdenken ontstaan, welke gevolgen deze kunnen hebben voor deelnemers aan conflicten en voor toeschouwers, en hoe deze zouden kunnen verdwijnen. Het ontstaan van dergelijke percepties kan te maken hebben met schokkende ervaringen of met langdurige stress, waardoor psychische stoornissen ontstaan. Dat kunnen posttraumatische stress-stoornissen zijn, die niet altijd gemakkelijk als zodanig worden onderkend. Het voortduren van het denken in termen van oorlog, geweld en discriminatie kan in de hand gewerkt worden door opvoeding, training en indoctrinatie, maar ook door een steeds verdere verharding van de samenleving.

Blikvernauwing en gemakkelijk denken in termen van geweld en tegengeweld kan ook bevorderd worden door het anonimiseren van geweld, met gebruikmaking van wapens op lange afstand, dan wel door bermbommen en zelfmoordterroristen. Geweld krijgt een ander gezicht wanneer terreur geen onderscheid maakt tussen (militaire) tegenstanders en ongewapende burgers, bijvoorbeeld wanneer deze laatste gezien worden als 'collateral damage' of, nog erger, als de vijand zelf, omdat zij nu eenmaal behoren tot dezelfde etnische of religieuze groepering als de gewapende tegenstanders.

De media spelen bij deze percepties een belangrijke rol. Massamedia als televisie selecteren informatie en dragen dominante waarden en opinies uit. Internet stelt mensen in staat een voortdurende stroom van nieuwe informatie en ideeën tot zich te nemen, overal vandaan, en daar de eigen kennis, interpretaties en opvattingen aan toe te voegen, rond de klok en wereldwijd, niet gehinderd door afstanden en tijdsverschillen. Op deze wijze wordt de kijk op medemensen en op groepen waarvan deze deel uitmaken gevormd, misvormd, gemanipuleerd en bestendigd, waardoor oorlogsdenken en discriminatie verder worden gevoed.

Frank van Ree illustreert een en ander niet alleen aan de hand van zijn praktijkervaringen als psychiater, maar ook met zeer persoonlijke verhalen. Dat deed hij ook eerder, maar in dit nieuwe boek zijn die verhalen buitengemeen indringend. De auteur schrikt niet terug voor een openhartig zelfonderzoek en maakt de lezer deelgenoot van de gedachten, meningen en gevoelens die hij in de loop der jaren koesterde ten opzichte van de gebeurtenissen om hem heen, van kind af aan tot nu toe. Zijn reacties kwamen tot uiting in rationalisering, maar ook in fantasieën en driftbuien en in de persoonlijke strijd daartegen. Familie omstandigheden, opvoeding en ouderlijk milieu speelden daarbij een rol, naast jeugdervaringen tijdens de Tweede Wereldoorlog en cultuurschokken opgedaan tijdens verblijf in India en Afrika.

In zijn boek beschrijft Frank van Ree hoe hij, eerst als student en later als psychiater en burger, keek naar de politieke ontwikkelingen om zich heen. Voor hem voorspelden die ontwikkelingen onheil, vergelijkbaar met dat wat zich in de jaren veertig had voorgedaan. Hij was toeschouwer, maar voelde zich meer dan dat. Hij achtte zich betrokken en reageerde zich af. Hij beschrijft hoe hij wilde reageren door lessen te trekken uit de geschiedenis, rationeel analyserend, zich baserend op algemene menselijke waarden. Maar hij beschrijft ook de fouten die hij daarbij maakte, door eigen kortzichtigheid en door ondanks alles toch te weinig begrip op te brengen voor anderen.

Van Ree's beschrijving van het eigen menselijk tekort in zijn reactie op discriminerend en oorlogszuchtig denken brengt zijn analyse heel dichtbij de huid van de lezer. Zijn introspectie laat de lezer niet los. Men ontkomt er niet aan dingen te herkennen en zichzelf te onderzoeken, de eigen denkbeelden, reacties en gevoelens. Dat is de waarde van dit boek over de 'War on Terror'. Het gaat niet over een abstracte oorlog die ergens ver weg gevoerd wordt. De wapens die worden gebruikt zijn denkbeelden, ideologieën, desinformatie, fundamentalisme en haatzaai. Die wapens worden niet alleen gehanteerd aan de andere kant, maar ook in onze eigen omgeving. De oorlog tegen de ander, die gevreesd wordt als een mogelijke vijand, wordt voortdurend gevoed, dichtbij en ook door onszelf. Wie zich daarvan bewust wordt heeft een instrument in handen om oorlogsdenken en discriminatie te helpen bestrijden.

Jan Pronk